مقدمه
مدل[۱]، یک قالب و چارچوب کلی و ساده شده برای بیان مطالب و مسایل معین و عمل بر روی آنها است. بهعبارت دیگر مدل، نمایش ساده شده یک وضع و امکانات تحول آن و روابط اختیار شده برای این توصیف است. مدل، کاربردهای مختلفی در علوم در راستای سیستماتیک کردن بررسی‌ها دارد و از آن جمله در علم اقتصاد نیز الگوهای اقتصادی، بهترین ابزار برای تحلیل و پیشبینی تحولات اقتصادی و تأثیرگذاری بر روی آنها از طریق بهکارگیری سیاستهای اقتصادی بهشمار می‌روند. بر این اساس، یک مدل اقتصادی، قالب و چارچوبی است برای تحلیل بنیان‌ها و توجیه پدیده‌های اقتصادی جاری و نیز برای عمل بر روی آنها در زمان آینده و بهصورت سیاستهای اقتصادی و برنامهریزی بهکار می‌آید.
دراین فصل ابتدا واردات برنج در سالهای گذشته مورد بررسی قرار می گیرد و مدلهای پیش بینی تعریف میشود، سپس سریهای زمانی تعریف و انواع دادهها درسری زمانی توضیح داده میشود. پس از آن کاربرد روششناسی وسریهای زمانی بیان میشود، در آخر انواع آزمونها برای بررسی ایستایی و انواع روشهای پیشبینی عنوان میشود. و در پایان پژوهشهای انجام شده در زمینه پیشبینیهای اقتصادی بررسی شده است.
۲-۲ پیش بینی واردات برنج
در میان محصولات وارداتی کشور ما برنج از جایگاه خاصی برخوردار است . برنج تنها غله ای است که فقط برای مصرف انسان کاشته می شود و بعد از گندم مهم ترین محصو ل از خانواده غلات است . برنج به عنوان یک ماده غذایی بسیار ارزشمند نقش حساسی را در جهان کنونی ایفا می کند.
به گزارش روابط‌عمومی گمرک جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۹۱ بالغ بر یک میلیون و ۲۸۹ هزار تن برنج به ارزش تقریبی یک میلیارد و ۳۰۹ میلیون دلار وارد کشور شد که به همراه کنجاله و سایر آخال‌های جامد آن، دانه ذرت دامی، دانه گندم سخت، شمش از آهن و فولاد غیرممزوج بیشترین واردات را به خود اختصاص دادهاند. در همین حال وال استریت ژورنال به نقل از فعالان تجاری اعلام کرد که تقاضای بالای ایران باعث افزایش شدید قیمت برنج باسماتی شده است.
بر اساس آمار سازمان خواروبار جهانی سطح زیر کشت برنج جهان ۱۴۷۱۴۴ هزار هکتار و میزان تولید شتوک ۵۷۶ میلیون تن است. در ایران سطح زیر کشت برنج ۶۱۱ هزارهکتار و میزان تولید شتوک ۲۸۸۷ هزارتن و متوسط عملکرد در هکتار ۴۷۲۴ کیلو گرم در هکتار است. ۹۰ درصد برنج تولیدی دنیا در قاره آسیا که محل زندگی ۶۰ درصد جمعیت جهان است تولید و به مصرف ۸/۲ میلیارد نفر در آسیا میرسد.
نقش تجارت جهانی برنج از دهه ۱۹۹۰ به شدت افزایش یافته است . به همین سبب کشورهای مهم تولیدکننده برنج جهان در صدد هستند تا از این ماده غذایی به عنوان اهرم فشار در معادلات سیاسی جهان بهره گیرند . در سال ۱۹۹۳ پس از مطرح شدن موافقت نامه گات و آزادی صدور برنج آمریکایی به کشورهای آسیای جنوب شرقی، مسائل و مشکلات بسیاری در این کشورها پدید آمد، نظیر اعتراض بیش از ۲۰ هزار کشاورز کره جنوبی در اواخر سال ۱۹۹۳ به آزادی واردات برنج آمریکایی به کشورشان که نشان از اهمیت این کالای تقریباً استراتژیک در آسیای شرقی دارد.
مصرف برنج در کنار سایر انواع غلات مانند ذرت، ارزن و گندم به عنوان مکمل مطرح می شود. در کشورهایی که مصرف سرانه برنج آنان بسیار زیاد است مصرف گندم آنان اندک است، به طوری که در میانمار که بیشترین میزان مصرف سرانه برنج را دارد مصرف سرانه گندم فقط ۹/۴ کیلوگرم در سال است در مقابل در کشورهایی که مصرف سرانه برنج حدود اندک است، مواد مصرفی در گروه غلات از سایر انواع غلات تأمین می شود. به طور مثال در کشورهای اروپایی، مصرف سرانه برنج بسیار اندک و در اغلب آنها از ۱۰ کیلوگرم هم کمتر است. در این کشورها برنج در کنار موادی دیگر مانند سبزیها، گوشت و شیر استفاده می شود، موادی که نسل پیش از آن محروم بود . تقریباً ۹۰ درصد تولید و مصرف برنج در آسیا انجام می شود و ۹۶ درصد مصرف آن در کشورهای در حال توسعه است . رشد مصرف برنج به دلیل شهر نشینی، افزایش درآمد سرانه، تغییر الگوی تغذیه و کاهش رشد جمعیت شروع به کاهش کرده است. رشد عرضه برنج نیز روندی نزولی به خود گرفته است.
برنج محصولی اساسی در کشور ما به شمار می رود زیرا این محصول در سبد کالایی خانوار و الگوی تغذیه ای نقش مهمی دارد (بر اساس شاخص قیمت خرده فروشی، ضریب اهمیت انواع برنج ۳۲/۳ است) در حال حاضر ایران یکی از مهم ترین وارد کنندگان این محصول است.
پیشبینی یکی از مهمترین اهداف ساخت مدل های اقتصادی است که برخلاف بسیاری از بازارهای مهم، بازار محصولات کشاورزی از عرصه تحقیقات نوین پیش بینی به دور مانده، به گونهای که مطالعات انجام شده نیز غالباً بر پایه رو شهای اقتصادسنجی استوار است. همچنین، پیش بینی صحیح واردات بازار محصولات کشاورزی و بهخصوص برنج، آثار مهمی در سیاستگذاری و برنامه ریزی های اقتصادی این بخش دارد که این مهم با به کارگیری روشهای مختلف، می تواند علاوه بر ایجاد زمینه توسعه روشهای نوین پیش بینی، سیاستگذاران این بخش را در تصمیم گیریهای آتی، یاری رساند. علاوه بر این، متأسفانه قیمت برنج که جزومهمترین کالاهای سبد مصرفی خانوارها هستند، نوسان های فراوانی دارد. این نوسان ها به معنای فقدان پیش بینی مناسب از واردات آتی بازار است که موجب شده دولت نتواند برای کنترل این نوسان ها سیاست منسجمی اتخاذ کند. بر این اساس، پیش بینی قیمت کالاها در تنظیم بازار، اهمیت ویژه ای دارد(نوفرستی، ۱۳۸۶: ۱۸۲).
از سوی دیگر، در بخش تولید محصولات کشاورزی نیز به دلیل ریسکهای فراوان، نوسان های بالایی در درآمد کشاورزان مشاهده میشود. بر این اساس، پیش بینی دقیق قیمت از طریق کاهش نوسانهای قیمتی، می تواند موجب انتخاب نوع محصول و سطح زیرکشت مناسب آن، تخصیص بهینه منابع، افزایش کارایی، افزایش مطلوبیت کشاورزان و در نهایت افزایش درآمد آنها شود. اهمیت پیش بینی قیمت محصولات کشاورزی علاوه بر کمک به کشاورزان و دولت، کمک فراوانی به عوامل بازاریابی می کند. (همان منبع: ۶۲)
امروزه دخالت دولتها در بخش کشاورزی و بخشهای دیگر اقتصادی از ویژگیهای اساسی اقتصادهای مختلط است. این دخالت در کشورهای توسعهیافته به حداقل ممکن رسیده است، ولی در کشورهای درحال توسعه به دلیل ضرورت برنامه ریزی برای توسعه اقتصادی و نیز ضعف هایی که در نظام اقتصادی و بازار این کشورها وجود دارد، بیشتر به چشم میخورد.
دولت از راههای مختلف و بهطور مستقیم و غیرمستقیم در امور مختلف اقتصادی و بازارها دخالت میکند تا کمبودهای نظام اقتصادی مبتنی بر بازار را تا حدودی برطرف سازد. بخش کشاورزی از جمله بخشهایی است که شاهد بیشترین دخالت ها بوده است. (پریزن و اسماعیلی، ۱۳۸۷: ۱۱)
با توجه به نقشی که کشاورزی در انتقال نیروی کار، تأمین مواد غذایی، ایجاد اشتغال، تأمین مواد اولیه و تأمین رفاه مصر ف کنندگان تمام اقشار جامعه دارد، نیازمند توجه و برنامهریزی دقیق از سوی سیاستگذاران است. بنابراین به منظور برنامهریزیهای مناسب کوتاه و بلندمدت در زمینه واردات، اطلاع دقیق از آینده لازم و ضروری به نظر می رسد زیر ا اتخاذ سیاستهای مناسب در زمینه کاهش واردات، برای شکل گیری بخش کشاورزی به عنوان یک بخش تجاری و مؤثر در توسعه اقتصادی لازم است. بر این اساس در مطالعه حاضر میزان واردات این محصول مهم وارداتی که نقش مهمی در ترازتجاری کشور دارد پیشبینی شده است. (همان منبع: ۱۱)
[۱] . Model