۱ مقدمه
بشر از دیرباز گرچه به‌طور مشخص به کارایی فکر نکرده، اما همواره در فکر انجام هر چه‌بهتر امور بوده است. بدیهی است اگر بتوان کاری را در مدت کمتر و با کیفیت بهتر انجام داد، می‌توان به مفهومی که به آن بهینگی انجام کار اطلاق می‌شود، نزدیک‌تر شد. منابع در دسترس بشر در طبیعت محدود و استفاده هرچه‌بهتر از آن‌ها به خروجی‌هایی با کمیت بیشتر و کیفیت بهتر منتهی می‌گردد. بحث کارایی نیز همواره در همین راستا مطرح می‌شود.
تاکنون تعاریف مختلفی برای کارایی ارائه و روش‌های مختلفی نیز برای تخمین یا ارزیابی آن پیشنهاد شده است. در این بخش تعاریف مختلف کارایی و انواع آن تشریح شده و روش‌های ارزیابی آن، موردبحث و بررسی قرار گرفته است. (مهرگان, ۱۳۸۳)
۲-۲ کارایی
کارایی نشان می‌دهد که یک سازمان تا چه میزان از نهاده‌ها به‌طور بهینه در جهت تولید ستاده‌ها استفاده کرده است و به عبارتی نشان‌دهنده، صحیح انجام دادن کارها است. به این معنی که از حداقل نهاده‌ها، حداکثر برداشت شود و در مفهوم ساده نسبت خروجی به ورودی است. در مقابل آن اثربخشی یعنی ” کار صحیح انجام دادن” که حاصل مقایسه شاخص‌های برون‌سازمانی است. بهره‌وری تابعی از اثربخشی و کارایی است که به‌صورت زیر نمایش داده می‌شود:
بهره‌وری= f (کارایی، اثربخشی) (۲-۱)
که در آن ماهیت f نامشخص است.
کارایی برای واحدی که با مصرف یک ورودی ، یک خروجی را تولید کند، به‌صورت زیر تعریف می‌گردد:
(۲-۲)
کارایی برای واحد‌های که دارای بیش از یک ورودی و خروجی باشند به‌صورت زیر تعریف می‌گردد:
(۲-۳)
کارایی هر واحد حاصل مقایسه شاخص‌های آن واحد با استاندارد‌ها می‌باشد و ازآنجایی‌که استاندارد شاخص‌ها می‌تواند از داخل یا بیرون جامعه انتخاب گردد، مفاهیم کارایی نسبی و کارایی مطلق تعریف می‌شود. (Pierce, 1997)
۲-۲-۱ انواع کارایی
فرض کنید یک واحد تولیدی دو نهاده و را جهت تولید q واحد محصول مورداستفاده قرار دهد؛ همچنین فرض کنید منحنی AA’ در شکل ۱-۱ مکان هندسی بنگاه‌هایی باشد که کارا بوده و دارای تولید یکسانی باشند. یعنی ترکیبات مختلفی از نهاده‌های و را جهت تولید q واحد محصول مورداستفاده قرار می‌دهند و کارایی‌شان نیز برابر واحد است. حال اگر نقطه p نشان‌دهنده ترکیب نهاده‌ها و عملکرد یک بنگاه خاص باشد و op یک شعاع رسم شده از مرکز به نقطه p باشد، انواع کارایی با این توضیح مختصر شرح داده می‌شود.
شکل ۱-۱- محاسبه انواع کارایی به روش فارل (Farrel)
۲-۲-۱-۱ کارایی فنی یا تکنیکی
این کارایی در ارتباط با استفاده از عواملی مانند نیروی انسانی، سرمایه، ماشین، تکنولوژی و … به‌عنوان ورودی‌هایی برای تولید خروجی، در بهترین حالت برای یک واحد تصمیم‌گیرنده می‌باشد.
همان‌طور که گفته شد در شکل ۱-۱ اگر p نقطه‌ای باشد که بیانگر عملکرد یک بنگاه خاص است، یعنی این نقطه بیانگر ترکیباتی و باشد که یک بنگاه خاص جهت تولید یک واحد حصول مورداستفاده قرار می‌دهد، آنگاه کارایی فنی برای این بنگاه را می‌توان به‌صورت زیر تعریف کرد:
OR/OP = کارایی فنی
یک بنگاه را ازنظر فنی کارا گویند هرگاه تولید این بنگاه در مرز مجموعه امکان تولید رخ دهد، که بیانگر توانایی یک بنگاه جهت کسب حداکثر خروجی از یک مجموعه ورودی معین است. در این حالت کارایی فنی برابر واحد است. درصورتی‌که بنگاهی خارج از مرز ممکن تولید قرار گیرد ازنظر فنی ناکارا تلقی می‌شود.
کارایی فنی درواقع نشان‌دهنده میزان توانایی یک بنگاه برای حداکثر سازی میزان تولید با توجه به منابع و عوامل تولید می‌باشد. به‌عبارت‌دیگر میزان توانایی تبدیل ورودی‌هایی مانند نیروی انسانی ماشین‌آلات و … به خروجی‌ها در مقایسه با بهترین عملکرد توسط کارایی فنی سنجیده می‌شود. (Pierce, 1997)
کارایی فنی تحت تأثیر عواملی مانند عملکرد مدیریت، مقیاس سازمان یا اندازه عملیات نیز قرار می‌گیرد.